Op 8 december 2003 verschijnt een rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) over de Nederlandse moraal. In het rapport gaat over de normen en waarden van de Nederlandse bevolking en over de vraag of het zinvol en mogelijk is te proberen die normen en waarden te beïnvloeden en bij te sturen. De belangrijkste conclusie van het rapport is dat we het allemaal wel eens zijn over de belangrijkste waarden, maar dat we ons vaak zelf niet houden aan de normen die daar bij horen. Een opvatting die in de media met instemming wordt ontvangen.

Onderwijsvernieuwing zet leraren steeds meer onder druk.Velen hebben het idee dat de ruimte om hun eigen verhaal te vertellen steeds kleiner wordt. Zelfwerkzaamheid en voorgestructureerde onderwijsprogramma’s maken de bewegingsvrijheid steeds kleiner. Daarmee wordt het ook steeds moeilijker inhoud te geven aan het levensbeschouwelijk karakter van het onderwijs. In deze bijdrage probeer ik na te gaan hoe het onder de huidige omstandigheden invulling te geven aan de specifieke pedagogische verantwoordelijkheid van leraren binnen het katholiek en protestants-christelijk onderwijs.

Wie zich zorgen maakt over de moraal van de jeugd moet niet in de eerste plaats kijken naar onderwijs en opvoeding, maar naar de wereld van de volwassenen, naar de dragende moraal van de samenleving. Daarbinnen worden onze kinderen groot. Onderwijs en opvoeding zijn slechts instrumenten in het doorgeven van die moraal. De samenleving moet de jeugd een oprechte moraal voorleven. Dat wil in onze tijd zeggen dat ze vraagtekens moet durven zetten bij haar eigen moraliteit. Daarmee is het een zaak van maatschappelijk en politiek belang.

In veel analyses wordt ‘secularisatie’ over opgevat als een lineair proces waarmee de samenleving zich sinds de Verlichting losmaakt van de druk van de kerk. De verwachting is dan dat dit proces zich geleidelijk zal doorzetten om uiteindelijk te leiden tot het verdwijnen van het christendom uit de samenleving. Hoewel een dergelijke voorstelling van zaken verleidelijk is door haar eenvoud, maakt nadere beschouwing duidelijk dat er meer aan de hand is.

Met de explosieve ontwikkeling van ict wordt ons doen en laten nog veel 'kennisintensiever' dan het al was. De moderne mens wordt werkelijk overspoeld met informatie over een wereld die hij uit eigen ervaring niet kent. De vaardigheid om met deze informatie om te kunnen gaan, neemt in het onderwijs dan ook een steeds belangrijkere plaats in. Maar wil een leerling zich in die wereld oriënteren, dan zal hij die informatie ook moeten kunnen begrijpen, daarin onderscheiden tussen wat belangrijk is en wat niet, tussen wat de aandacht verdient en wat niet.

De gedachte dat ‘de wet de grens vormt tussen God en de geschapen werkelijkheid’ neemt een centrale plaats in in de christelijke wijsbegeerte. Toch is de betekenis ervan allerminst evident. Hoe moeten we ons God moeten voorstellen als verheven boven de wet, of de werkelijkheid als onderworpen aan de wet? En hoe is het dan gesteld met de relatie tussen God en werkelijkheid? Aan de hand van de hermeneutische natuurfilosofie van Helmuth Plessner wil ik duidelijk maken hoe binnen de schepping wordt geanticipeerd op de verhouding tussen God en de schepping.