Timon Ramaker, associate-lector aan de Christelijke Hogeschool Ede (CHE), promoveert op 3 juni aan de Universiteit van Amsterdam op onderzoek naar het versterken van reflectie in de journalistiek. Reflectie is hard nodig, want de journalistiek staat onder grote druk: van binnenuit door hoge productiedruk, van buitenaf door concurrentie en groeiend wantrouwen. “Omwille van kwaliteit, innovatie en werkplezier is het cruciaal dat journalisten slimmer reflecteren.” In zijn proefschrift beschrijft Ramaker hoe reflectie kan worden versterkt door een cultuur van psychologische veiligheid, stimulerend leiderschap en ruimte voor experiment.
Journalisten wordt vaak verweten dat ze niet reflecteren: door politici, het publiek en soms ook door journalisten zelf, die hun vakgenoten geregeld beschuldigen dat zij wel anderen de kritische maat afnemen, maar weinig kritisch zijn op zichzelf. Ramaker: “In mijn proefschrift nuanceer ik dat beeld: er zijn veel verschillende vormen van reflectie over de breedte van het journalistieke veld. Maar het is wel degelijk de vraag of deze praktijken wel tot nieuw gedrag leiden."
Koffieautomaat
Journalisten reflecteren op vele manieren, maar de opgedane inzichten worden niet altijd vertaald naar het eigen werkproces. “Ook zag ik wat ik de organisatieparadox noem: elke vorm van reflectie vraagt enige vormgeving, maar te veel organisatie maakt het tot een ‘organisatiedingetje’, een ‘moetje’ dat bovenop het echte werk komt en daarmee botst met de journalistieke autonomie.” Maar de kansen zijn er wel degelijk, volgens Ramaker. Georganiseerde vormen van reflectie zoals die bijvoorbeeld tijdens redactievergaderingen plaatsvinden, zijn vaak weinig inspirerend en effectief. "Maar wat let redacties om te experimenteren met nieuwe vormen van vergaderen en evalueren? En veel redacties doen dat intussen ook."
“In mijn onderzoek keek ik aanvullend ook naar meer informele vormen van leren, zoals die bijvoorbeeld bij het koffieautomaat kunnen plaatsvinden. Omdat in journalism studies veel wordt gewezen op de gesprekscultuur in het vak, is het zinvol om te onderzoeken wat de mogelijkheden voor informele vormen van reflectie zijn. Het samenwerken in bijvoorbeeld een duo is een goede manier om reflectie in het gewone werkproces te vervlechten."
Zonder reflectie geen autonome journalistiek
De journalistiek staat onder flinke druk. Van binnen de journalistiek, door productiedruk door deadlines, of door cijfers ingegeven scoringsdrang, en van buiten, door bijvoorbeeld onderlinge concurrentie en de vijandigheid naar journalisten op straat en online. “Journalistiek is mooi werk, maar ook pittig. Mentale problemen komen bovengemiddeld voor. De organisatie van het werk, maakt dat het vechten kan zijn. Die druk moeten we erkennen.”
Tegelijk betoogt Ramaker in zijn proefschrift dat juist daarom journalisten moeten reflecteren. Als ze dat niet doen, worden ze door de nieuwsdynamiek meegesleurd en komt er van autonome journalistiek niets terecht. “De druk vraagt om individuele en collectieve tegendruk van journalisten, zodat ze speelruimte blijven behouden. Wie wil innoveren, moet durven 'losdenken' van bestaande routines. En wie werk wil maken van gezond werk, moet kritisch kijken naar de gang van zaken op de redactie.”
Complexe praktijk
Maar hoe vinden journalisten in hun hectische en onzekere praktijk tijd en ruimte voor reflectie? Het begint met het erkennen van de druk en de spanningen die eigen zijn aan het werk. Om daarnaar te kijken is er mentale ruimte nodig die je voor jezelf en als organisatie moet organiseren. Ramaker formuleert drie ontwikkelprincipes voor een open leercultuur, die nodig is om met uiteenlopende spanningen om te gaan en ruimte te maken voor reflectie:
1. Een open leercultuur vraagt om psychologische veiligheid, waarin iedereen zich durft te uiten.
2. Leiderschap dat het belang van leren uitdraagt en leren mogelijk maakt.
3. Een ontwikkelingsgerichte, experimenterende benadering in het vormen van deze open en veilige cultuur.
Veiligheid
In gesprek met journalisten en freelancers, kwam de behoefte aan open en veilige gesprekken over het werk tot uitdrukking. “Journalisten zijn vaak heel betrokken bij hun werk, maar wijzen erop dat vaak geen ruimte wordt gemaakt voor reflectie of sterker nog: dat door de afhankelijkheid die zij ervaren als gevolg van tijdelijke contracten, hiërarchische verhoudingen, en impliciete normen zoals ‘dat journalisten geen emoties laten zien’ het niet oké voelt om moeilijke werkervaringen bespreekbaar te maken.”
In de gesprekken bleek dat ondanks het gedeelde verlangen naar openheid en veiligheid, de journalistieke en dikwijls op het debat gerichte gespreksstijl een ambivalente rol speelde. Enerzijds hielp die stijl om met interesse door te vragen naar concrete ervaringen, anderzijds leidde de directe vraagstijl tot defensieve reacties. Reflectie op deze communicatiepatronen hielp vervolgens om tot meer productieve reflectie te komen. “Ik geloof dat dat op meer plekken in de journalistiek een sleutel is," concludeert Ramaker. "Als journalisten vaker met elkaar praten over hoe ze willen samenwerken en reflecteren op hun communicatiestijl, draagt dat ook bij aan meer creativiteit en lol in het werk.”
De verdediging van het proefschrift Journalistiek onder druk. Versterken van autonomie door reflectie vindt plaats op dinsdag 3 juni 2025, om 16.00 uur in de Agnietenkapel van de Universiteit van Amsterdam. Meer info
Het proefschrift is open access verkrijgbaar. Meer info